Trzeci rok życia to dalszy etap kształcenia się procesów poznawczych. Spostrzeganie rozwija się głównie w czasie manipulowania przedmiotami.

Naturalną reakcją dziecka jest dążenie do zbadania dotykiem, słuchem i wzrokiem każdego nowego przedmiotu. Dziecko nie jest w stanie opanować tego silnego odruchu badawczego i dlatego musi dotknąć palcem świeżo upieczonego tortu, sprzętów w mieszkaniu znajomych itp. Przedmiot jest bowiem „bodźcem kompleksowym”, czyli zespołem bodźców, które działają jednocześnie na wszystkie zmysły dziecka. W ten sposób tworzy się złożone spostrzeganie przedmiotów. Nie trudno zauważyć, że znane przedmioty nie wywołują tego odruchu badawczego. Wystarczy dziecku jego „widok”, aby rozpoznał je, przypomniał sobie ich właściwości.

Dziecko najlepiej poznaje przedmioty i uczy się ich zastosowania w działaniu. Najpierw wyróżnia te cechy i części przedmiotu, które są ważne ze względu na cel wykonywanej czynności. Poznaje też następstwa swoich czynności i dzięki temu zdobywa informacje o skutecznych sposobach działania. W tym okresie działanie staje się planowe i celowe. Przez poznawanie coraz większej liczby przedmiotów, dziecko wzbogaca swoją wiedzę o otaczającym go świecie.

Ze spostrzeżeniami wiążą się ściśle wyobrażenia. Oglądane przedmioty, osoby i sytuacje utrwalają się w pamięci dziecka i następnie mogą być odtworzone pod postacią konkretnych wyobrażeń, np. podczas zabawy tematycznej, gdy dziecko odgrywa rolę matki, babci.

Wyobraźnia kształci się szczególnie w zabawach, w których dziecko wykonuje fikcyjne czynności na przedmiotach, gdy nadaje im fikcyjne znaczenie, np. kręcąc w obu rękach pokrywkę od garnka, udaje prowadzenie samochodu, sam zaś gra rolę kierowcy. Umiejętność spostrzegania poszczególnych elementów, składających się na całość przedmiotu (np. różna marka, kolor, wielkość samochodów), powoduje powstanie w umyśle dziecka ogólnego wyobrażenia samochodu. Jest ono pozbawione takich konkretnych cech, jak barwa, wielkość itp. Ogólne wyobrażenie zawiera głównie cechy istotne, co pozwala dziecku każdy nowy nie znany sobie samochód zaliczyć do tej klasy przedmiotów (tzn. do samochodów).

Podczas tworzenia wyobrażeń główną rolę odgrywa pamięć. U dziecka trzyletniego pamięć w dalszym ciągu jest mimowolna. Jest ona podstawą gromadzenia wiedzy o świecie na podstawie własnych doświadczeń oraz informacji uzyskanych od dorosłych. Dzięki pamięci możliwe jest opanowanie mowy, utrwalanie przeżyć przyjemnych i przykrych. Doznane i zapamiętane w tym okresie urazy i konflikty mogą rzutować na dalszy rozwój wrażliwości dziecka i kształtować jego postawę emocjonalną wobec siebie i innych.

W trzecim roku życia pojemność i trwałość pamięci jest na tyle duża, że dziecko potrafi odtworzyć krótki wierszyk, piosenkę, bajeczkę, opowiedzieć swój sen. Umie rozpoznać po kilku miesiącach znajome miejsca i ludzi, powtórzyć szereg złożonych z 2 do 3 cyfr (np. 1, 3, 5) lub zdanie z 6 sylab (np. mama lubi kotka). Wie, którędy idzie się do domu babci, koleżanki, czy do lasu.

W 3 roku życia dziecka uwaga jest (podobnie jak pamięć) mimowolna. Nie potrafi ono świadomie (wysiłkiem woli) odwrócić uwagi od jednych zjawisk, by ją skierować na inne, np. nie umie słuchać bajki, podczas gdy za oknem biegają i rozmawiają dzieci. Uwaga jest mało podzielna i dlatego dziecko pochłonięte zabawą może zmoczyć się. Ograniczony zakres uwagi powoduje, że dziecko zajęte jakąś czynnością nie potrafi jednocześnie ogarnąć uwagą całej sytuacji, np. nabierając jedzenie na widelec może strącić łokciem kubek z kompotem.

W tym okresie życia dziecko potrafi skupić uwagę nawet przez pół godziny, szczególnie gdy zabawa jest interesująca. Na zajęciach monotonnych, nie budzących zaciekawienia, dziecko koncentruje się nadal krótko. Spostrzegane w zabawie cechy przedmiotów stają się materiałem, który dziecko „opracowuje” przez myślenie. Trzylatek nadal jeszcze myśli za pomocą obrazów (myślenie obrazowo-ruchowe), ale potrafi też myśleć za pomocą słów i pojęć (myślenie pojęciowo-słowne). Ten rodzaj myślenia, zapoczątkowany w drugim roku życia, obecnie zaczyna dominować i spełniać nadrzędną rolę w stosunku do pozostałych procesów poznawczych. Dziecko zaczyna tworzyć pojęcia na podstawie swoich doświadczeń zmysłowych i takich procesów myślenia, jak analiza, synteza i porównywanie. Słowo „jabłko” było początkowo powiązane w umyśle dziecka z jakimś konkretnym, np. dużym, żółtym i słodkim jabłkiem, jakie jadło przed chwilą. Teraz wyraz ten nie jest desygnatem okreś-lnego jabłka, lecz jabłka jako owocu. Na pojęcie to składa się cała dotychczasowa wiedza dziecka na temat cech jabłka, związanych z jego wyglą-dem, smakiem, twardością, dźwiękiem, jakie wydaje, gdy je gryziemy itd., Wiedza o tym, które z jego cech są istotne (i te tworzą pojęcie), a które mniej ważne. Dzięki temu dziecko może każde napotkane jabłko prawidłowo rozpoznać, bez względu na jego wielkość, kolor i inne nieistotne właściwości.

Trzylatek zaczyna też porównywać przedmioty należące do różnych klas, np. jabłko-gruszkę-śliwkę. Określa związki między nimi, różnice i podobieństwa. Zaczyna łączyć je w większe grupy przedmiotów i nadaje Im wspólną cechę (pojęcie nadrzędne). I tak np. piłki, lalki, misie, klocki zaczyna nazywać jednym słowem: zabawki. Próbuje też samo tworzyć własne, prymitywne pojęcia nadrzędne, np. „picie” na oznaczenie kawy, herbaty, lemoniady, mleka.

Trzylatek zaczyna też rozumieć związki przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami. Potrafi oderwać się od aktualnej sytuacji wyprzedzając ją, gdy mówi o następnym dniu i wracając do przeszłości, jeśli opowiada zdarzenie z dnia poprzedniego. Dzięki temu zaczyna przewidywać to, co może nastąpić, np. niepokoi się, gdy matka idzie do przedpokoju zabierając ze sobą torebkę i gdy wkłada buty. Stawia pierwsze hipotezy i sprawdza je. Uwidacznia się to przede wszystkim w zadawaniu niezliczonych pytań. Pytania te świadczą o osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju funkcji intelektualnych i o dużej aktywności umysłowej dziecka. Uprzednio formułowane pytania brzmiały „co to jest”. Obecnie dziecko tworzy całe łańcuchy niekończących się pytań „dlaczego?”. Odpowiedzi pozwalają mu sprawdzić swoje własne przekonania, wzbogacić wiedzę o doświadczenia dorosłych. Intensywny rozwój myślenia wyraża się w monologowaniu dziecka – głośnym myśleniu, np. podczas zabawy. To informowanie siebie na głos o tym, co robi lub co za chwilę będzie robiło, z czasem „uwewnętrzni się” i dziecko będzie swoje działanie programować za pomocą myślenia („mówić po cichu”).

W trzecim roku życia bogaci się słownictwo. Dziecko wymawia już około 1000 słów, a rozumie znacznie więcej wyrazów. Zaczyna budować zdania poprawne gramatycznie. Oprócz rzeczowników – odpowiadających przedmiotom, czasowników – odpowiadających czynnościom, zaimków, pojawiają się przyimki i spójniki oznaczające związki i stosunki. Słowa zaczynają pełnić zasadniczą rolę w porozumiewaniu się, zmniejsza się znaczenie mimiki i gestykulacji. Wymowa staje się bardziej zrozumiała. Znaczenie słów, które dziecko używa, staje się dla niego wyraźne i określone. Rozwój mowy charakteryzuje nie tylko zasób słownictwa, lecz i sposób w jaki dziecko stosuje znane wyrazy. Otóż w trzecim roku życia dziecko zaczyna budować zdania złożone współrzędnie i podrzędnie z 3 do 5 wyrazów. Dzięki temu, potrafi odpowiedzieć, co zdarzyło się w ciągu dnia, co zrobiło, co oglądało w telewizji „na dobranoc”. Oglądając obrazki w książce umie ono już nie tylko nazwać przedmioty, ale i czynności. Nie poprzestaje więc ną opisie, ale zaczyna wyjaśniać treść obrazka.

Wpływ mowy na rozwój psychiczny dziecka jest wielostronny. Mowa jest systemem porozumiewania się, dlatego ułatwia nawiązywanie, kontaktów społecznych, wzmacnia więź z innymi ludźmi; jest drogą przekazywania własnych doświadczeń młodemu pokoleniu. Mowa ułatwia oddziaływanie wychowawcze na dziecko (perswazja słowna). Przede wszystkim jednak mowa wpływa na rozwój inteligencji dziecka, kształcąc jego myślenie, spostrzeganie i pamięć. W trzecim roku życia rozwój mowy osiąga stopień pozwalający dziecku swobodnie porozumiewać się z otoczeniem.